Ғылым-Бұл бизнес

Жақында мен «Халықаралық тәжірибе: инновациялық компанияларды бизнес-инкубациялау және оларды әлемдік нарыққа шығару» тақырыбында АО «Технологиялық даму ұлттық агенттігі» ұйымдастырған семинарға қатысты, спикері – Израиль, Хайфа қаласынан «L.N. Innovative Technologies» бизнес-инкубаторының директоры және негізін қалаушы Клара Орен болды. Сонымен қатар «Маркетингтік зерттеулер жүргізу негіздері және бизнес-жоспарлау» тақырыбында Тренинг орталығы «A to Z» (Қазақстан) өкілдері Самат Панов пен Тлеубек Тасов дәріс оқыды.

Мен Израильдегі технологияларды коммерциализациялау тәжірибесімен бөлісіп, оны біздің шынайылықпен салыстыруды қалаймын.

Барлығы біледі, Израиль әлемдік экономикада инновациялық дамудың жетекші елдерінің бірі болып табылады. Барлық ірі халықаралық компаниялар өз кеңселерін Израильде ашуға тырысады, ең озық идеялар мен жобаларды «ұстау» мақсатында.

Израильдегі бизнес және технологиялық инкубаторлар жеке меншік болып табылады. Олар жоғары табысты жобаларды өздері іздейді немесе авторлардан, соның ішінде ТМД елдерінен өтініштер қабылдайды. Коммерциализацияға жеткен жобалардың саны инкубатордың рейтингі мен беделін көрсетеді. Алғашқы жобалық тексеруді инкубатор қызметкерлері жобаның авторымен тұрақты байланыста болып жүргізеді.

Егер жоба алғашқы кезеңнен өтсе, инкубатор екінші, тереңдетілген кезеңді – due diligence өткізеді, бұл кезеңде саланың отандық және шетелдік «жоғары» мамандары тартылып, автормен және инкубатормен тұрақты кәсіби байланыста болады.

Практикада технологиялық инкубаторлар идеялар мен технологияларды ерте кезеңде патенттеуге қарсы болып келеді, себебі бұл авторларға қосымша шығын әкеледі – патентті тіркеу және оны сақтау шығындары. Сонымен қатар, жобаны шетелдік сарапшылар бағалағанда теоретикалық жағынан жағымсыз салдар туындауы мүмкін, бұл авторларды «қолайсыз» жағдайға қалдырады. Осы кезеңде автордың қатысуы өте маңызды, өйткені тек ол идея мен технологияның мәнін өз «know-how»-ын ашпай түсіндіре алады.

Біздің қаржылық институттар көбіне қорғау құжаттарын сұрайтынын атап өткен жөн, бұл авторларды немесе «аз қаржыландырылған» ғылыми-зерттеу институттарын қосымша шығындарға итермелейді.

Егер жоба екінші кезеңнен де өтсе, инкубатор жобаны автормен бірге Израиль өнеркәсіп министрлігінің Ғылыми департаментінің басты ғалымы алдында қорғайды. Жоба мақұлданса, мемлекеттен 500 мың долларға дейін қаржыландыру алады, ал инкубатор немесе серіктес инвесторлар 15%-ға дейін қосымша қатыса алады. Бұл жобаны жүзеге асыруға нақты көмек болып табылады.

Мақұлданған жобаны жүзеге асыру үшін автор қатысқан арнайы заңды тұлға құрылады, онда автор үлесі 50%-ға дейін, инкубатор – 20%-ға дейін, инвестор(лар) – 20%-ға дейін және негізгі ойыншыларға 10% резерв бөлінеді.

Қаржылық қаражат жаңа компанияның есепшотына аударылады, басқару органдары мен ревизиялық бақылау тағайындалады. Инкубатор қаржының дұрыс қолданылуын бақылайды және Ғылыми департаменттің басты ғалымына есеп береді.

Идея немесе технология экономикалық айналымға енгізілген кезде, прототип өндіріліп, сынақтан өткеннен кейін компания капитализацияланады және акциялары инвесторларға ұсынылады.

Жобаны сәтті коммерциализациялағанда, мемлекет компанияны сатуға рұқсат береді, бірақ мемлекеттік инвестициялар алты есе қайтарылуы тиіс.

Біздің елде не болып жатыр?

Неліктен ғылыми-техникалық саласында жұмыс істейтін және шағын және орта бизнес секторында жұмыс істейтін халықтың белсенділігі баяу, төмен деңгейде қалады? Мүмкін, ПФИИР екінші бесжылдығының алдында біздің заңдарымызды, қаулыларымызды, ережелерімізді қайта қараған жөн шығар. Бірдеңе осы процесті белсенді дамытуды тежеп отыр. Неліктен біздің ғылыми ойшылдарымыз өз білімін экономикалық айналымға енгізуге арналған қаржылық «артықшылықтарды» қолдануға асықпайды немесе мүлде қолданғысы келмейді? Неліктен олар пассивті?

Біздің елде гранттық қаржыландыру схемасы АО «НАТР» арқылы технологияларды коммерциализациялауға бағытталған. Алайда, ережелерге сәйкес, грант тек жобаның қажетті қаражаттарының 50-60%-ын ғана жабады, қалған бөлігі серіктес инвестор(лар) есебінен болуы керек. Өкінішке орай, жеке серіктес инвесторлық институт бізде әзірге дамымаған, стартап компанияны сату немесе қор нарығында үлесін орналастыру дамымаған, ал ғылыми-зерттеу институттары немесе ЖОО жетіспейтін қаражатты құюға қабілетсіз. Толық емес қаржыландыру – жобалардың институттар қабырғасында толық аяқталмай қалуының басты себептерінің бірі.

Сонымен қатар, біздің заңдарда ғалымның, идея авторының мәртебесі, жобадағы үлесі нақты анықталмаған. Бұл мәселелер заң жүзінде шешілмеген кезде, автордың еңбегінің марапаты жұмыс беруші немесе қаржы магнаты-инвестордың шешіміне байланысты болғанда, авторларда теріс көзқарас туады, бұл олардың пассивтілігінің бір себебі болып табылады.

Сондықтан, құрметті әріптестер, мүмкін алдымен осы кедергілерді жою қажет, бизнестің инновациялық қызметін реттейтін заңнамалық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы, сонда біздің студенттер, ғалымдар және инженерлер де күтілетін және сұранысқа ие инновациялық жобаларды жүзеге асырады.

Қызметкер

Технологияларды коммерциализациялау офисі

РГП «НЦ КПМС РК»

Сарсебаев Б.А.