Ғылыми барлау

Өткен жылдың соңында Алматыда Геология және минералды шикізат экономикасы институтының тұсаукесері өтті. Ол "Қазақстан Республикасының Минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу ұлттық орталығы" РМК (ҚР МШКҚӨҰО) құрамында жұмыс істейтін болады. Жаңа институт Қазақстандағы геологиялық барлауды ғылыми қамтамасыз етудегі олқылықтың орнын толтырады деп болжануда. Институт директоры Ғинаят Бекжанов институттың алдына қойған міндеттері, оларды қалай шешетіні және қандай қиындықтарға тап болатыны туралы айтып берді.

– Ғинаят Рахметуллич, Қазақстан Республикасының жаңа Қазақ минералды ресурстар және экономика ғылыми-зерттеу институтын құрудың стратегиялық мақсаттары қандай?

– Қазақстан, Құдайдың қалауымен, адамзат пайдаланатын барлық дерлік минералдарға бай. Ал экономикадағы геологияның мақсаты әрқашан бір – пайдалы қазбалар және оларды экономикалық тұрғыдан тиімді өндіру мүмкіндіктері туралы мәліметтер алу үшін жер қойнауын зерттеу. Қазір бұл Қазақстан үшін өте өзекті қажеттілік. КСРО ыдырағанға дейін өндірістік ұйымдардың өз институттары болған. Қазақстанның өз Геология министрлігі болды, ол Одақ бойынша маңыздылығы жағынан екінші орында тұрған. Алғашында Геология қызметі деп аталды. Геологтар балғамен және үлкейткіш әйнекпен жұмыс істейтін. Кейін олар терең ұңғымаларды бұрғылап, шахталарды зерттеуге кірісті. Геология осылайша қолданбалы ғылым ретінде дамып, тұтас салаға айналды. Бір кездері КСРО Мингео құрамында 54 институт жұмыс істеген. Қазақ КСР Мингео құрамында үш ғылыми-зерттеу институты болды: мұнай-газ, геофизика және минералды шикізат институты (KazIMS). Сондай-ақ Қазақстан геологиясы бойынша 7–8 жетекші бүкілодақтық институт жұмыс істеді.

– Қазір не болып жатыр?

– Кеңес Одағы ыдырап, жаңа әлеуметтік-экономикалық құрылымға көшкеннен кейін бүкіл қалыптасқан геологиялық жүйе күйреді. Кейін ол қайта ұйымдаса бастады. Қазір ол жаңартылу процесінде, бірақ бұл процесс әлі аяқталған жоқ. Жақында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев республика бұрынғы буын өкілдері ашқан кен орындарын ғана пайдаланып отырғанын айтты. Қазақ жерінің байлығына қарамастан, оның терең қабаттары жеткілікті зерттелмеген. Ол қазіргі уақытта Қазақстан ресурстарының аз ғана бөлігі игеріліп жатқанын атап өтті. Тәуелсіздік алған 20 жыл ішінде бірде-бір жаңа ірі кен орны ашылған жоқ. Қазақстандық геологиялық қызметтің негізін қалау 20 жылға созылды және бұл жұмыс әлі 10–15 жылға созылуы мүмкін. Бірақ мәселе мынада: қолда бар қорлар өндірілуде, бірақ толықтырылмайды. Қазақстанда екі ғылыми металлургиялық институт, тау-кен институты және байыту институты (Қазмеханобр) жұмыс істейді, алайда триаданың бірінші буыны – барлау – тау-кен – қайта өңдеу – жойылып кетті. Иә, Қ.И. Сәтбаев атындағы Геология институты бар, бірақ ол қолданбалы міндеттерді орындай алмайды. Бұл академиялық мекеме болғандықтан, практикалық геологияны ғылыми қамтамасыз ету функциясын толық атқара алмай отыр.

– Институт қалыптасу процесінде қандай проблемаларға тап болды?

– Ең басты мәселе – кадрлардың жетіспеушілігі. Соңғы 20 жылда Қазақстан геологиясы осыдан қатты зардап шекті. 25 жыл бұрын біз KazIMS-ті құрған кезде оны тапсырыс шыққаннан кейін небәрі екі айдың ішінде аша алғанбыз. Республиканың өз геологиясы, геофизикасы, геохимиясы және технологиялық базасы бар еді, онда 10 000-ға дейін инженер жұмыс істеді. Ал қазір мың адам жұмысқа орналасса, соның өзіне қуану керек. Қ.И. Сәтбаев атындағы институтта қызметкерлердің орташа жасы – 70 жас. Жоғары оқу орындары жылына небәрі 20–30 түлек шығарады, сондықтан ынтымақтаса жұмыс істеуге адам жетіспейді. Оның үстіне профессорлық-оқытушылық құрамның қартайғаны және зертханалық базалардың әлсіздігі де жағдайды қиындатып отыр.

– Бұрын жұмыс істеген геологтардың әскері қайда?

– Бірі кәсіппен айналысып кетті, бірі шетелге кетіп қалды, кейбірі жасы келіп оқытушылықты тоқтатты. Ал бір бөлігі жеке компанияларға ауысты – отбасын асырау керек қой.

– Жаңа институт жеке компаниялармен ынтымақтаса ма?

– Иә, әйтпесе ол жұмыс істей алмайды. Әсіресе бұл геофизика мен геохимия салаларына қатысты. Бұл салаларда құзыретті мамандардың көбі жеке ұйымдарда жұмыс істейді. Мысалы, Geoken, Kazzarubezhgeologiya, Spetsgravimetry сияқты РМК компанияларын айтуға болады.

– Институт бес жұмыс бағытын әзірледі. Олар туралы толығырақ айтып беріңізші.

– Бірінші бағыт – ғылыми бағдарлама. Жер қойнауын зерттеудің кем дегенде 1–2 бағытын игеру қажет. Әсіресе мыс пен алтын мәселесі Қазақстанда өзекті болғандықтан, басты назар осы пайдалы қазбаларға аударылады. Екінші бағыт – іздеу жұмыстарының ғылыми негіздері. Маңызды міндеттердің бірі – жаңа кен орындарын ашу. Қазір біз Алтай өңірінде жаңа кен орындарын табу мүмкіндігін қарастырып жатырмыз. Үшінші бағыт – кадр даярлау. Бүгінде біз жалғыз тиімді жол – жас мамандарды өзіміз тәрбиелеу деген қорытындыға келдік. Қолданыстағы университеттер бұл міндетті толық орындай алмайды, сондықтан тәжірибелі мамандар жас геологтарға тәлімгер болуы қажет. Осылайша, біз 2–3 жыл ішінде кем дегенде оншақты білікті маман даярлауды жоспарлап отырмыз. Төртінші бағыт – оқыту жүйесі. Біз арнайы дәрістер ұйымдастырып, соның ішінде шетелде жүрген қазақстандық мамандарды шақыруды көздеп отырмыз. Олар тұрақты түрде келе алмайды, бірақ бір айға қатысуға дайын. Ал бесінші бағыт – техникалық база. Бұл құрал-жабдықтар, аспаптар және бұрғылау техникасын сатып алу мәселесін қамтиды.

– Біз қандай ақша туралы айтып отырмыз?

– Қаржы әзірге бөлінген жоқ. Алдымен бізге бюджет тамыз айының соңында бекітіледі деп уәде берілді, кейін бұл мерзім жыл соңына дейін ұзартылды. Бірақ мәселе әлі ашық күйінде қалып отыр. Алдын ала мәлімет бойынша, бюджет ақпан айында қайта қаралғанда қаржы бөлінуі мүмкін. Ең өзекті қажеттілік – геохимиялық және геофизикалық жабдықтар, себебі көптеген кен орындары дәстүрлі геологиялық әдістермен зерттелген және енді тереңірек талдау қажет етеді.

– Институттың ғылыми мақсаттары қандай?

– Минералды-шикізат базасын толықтырудың ұзақ мерзімді бағдарламаларын әзірлеу және шикізаттың балама көздерін бағалау. Минералды шикізатты толықтыру бойынша ұсыныстар дайындау қажет. Сонымен қатар, соңғы ғылыми деректерді ескере отырып, пайдалы қазбалардың орналасу заңдылықтарын жүйелі түрде зерттеу маңызды. Заманауи әдістер мен технологияларды енгізу, барлау және жобалық сараптама тәжірибесіне оңтайлы іздеу әдістерін қолдану – біздің басты міндетіміз. Сондай-ақ жер қойнауын пайдалану мәселелері мен минералды-шикізат кешенінің даму перспективасы туралы мемлекеттік органдарды ақпараттық тұрғыда қамтамасыз ету де негізгі бағыттардың бірі болады.