Өнеркәсіптік кәсіпорындармен тығыз ынтымақтастық бізге өз технологияларымызды өндіріске енгізуге мүмкіндік береді

Қазақстан Республикасының Минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу Ұлттық орталығының Бас директоры, академик Абдурасул Жарменовпен сұхбат

«Тау-кен-металлургиялық өнеркәсіп» журналы №5-6 2019

Қазақстан Республикасының Минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу Ұлттық орталығы – ширек ғасыр!

Орталықтың ерекшелігі әрдайым минералды шикізатты кешенді өңдеуге бағытталған: өндіруден бастап байытуға дейін, металлургиялық қайта өңдеуді қоса алғанда, технологиялық процестерді автоматтандыру және цифрландыру.

Ұлттық орталықтың институттары – Д. А. Кунаев атындағы тау-кен ісі, «Қазмеханобр» өнеркәсіптік экологиясы, Ж. Абишев атындағы химия-металлургиялық, Шығыс түсті металдар ғылыми-зерттеу институты «ВНИИЦветмет» – бір-бірін толықтырып, шикізатты рудадан металл өнімдеріне толық циклде түрлендіруді қамтамасыз етеді. Бұл беделді салалық ұйымдар Қазақстаннан тыс жерлерде де танымал.

Юбилей иесіне арналған жетістіктер, ғылыми қауым мен өндірістік мамандардың назарын аударуға лайық – Қазақстан Республикасының Минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу Ұлттық орталығының Бас директоры, академик Абдурасул Жарменовпен сұхбатта.

– Орталықты ашуға қандай себептер әсер етті?

– Елдің экономикасының басым бағыттары бойынша ұлттық орталықтарды құру туралы шешім мемлекет ғылымды осы салаларда жаңа серпін беріп, ғылыми жетістіктерді өнеркәсіпке енгізуді жеделдету ниетіне негізделген. Бұл негізінен коммерциялық және практикалық мақсатсыз негізгі зерттеулер жүргізген академиялық институттар мен тек өндірістік кәсіпорындардың нақты технологиялық мәселелерін шешумен айналысқан салалық институттарды біріктіру арқылы жүзеге асуы тиіс еді.

Ғылыми саланы қайта ұйымдастырумен тәуелсіз Қазақстанның алғашқы ғылым және жаңа технология министрлері Абильсиитов Г.А. және Школьник В.С. айналысты.

– Абдурасул Алдашевич, орталықтың қалыптасуы туралы айтыңызшы. 25 жылдық тарих тек жеңістер мен жетістіктерден тұрмаған шығар?

– Иә, бізге өзіміздің бар болмысымызды жаңа ғылыми жүйенің жоғары деңгейдегі қарсыластарының қалауына қарамастан нақты әрекеттермен қорғау қажет болды. Олар болжам жасағанына қарамастан, біздің ұжым тек аман қалып қана қойған жоқ, сонымен қатар Қазақстан мен Орталық Азиядағы минералды қатты шикізатты өндіру, байыту және қайта өңдеу саласындағы ең ірі ғылыми-өндірістік орталыққа айналды. Бұл Елбасыға үлкен алғыс. Мен бірнеше рет мемлекет басшысы Н.А. Назарбаевқа біздің кәсіпорынның өзекті мәселелері бойынша жүгінуге тура келді. Қуаныштысы, мен тек Нұрсұлтан Әбішұлының қолдауын ғана алған жоқпын – ол осы жылдар бойы орталықтың қызметіне, алынған нәтижелерге қызығушылық танытып, тәжірибелі металлург ретінде өзекті кеңестер мен ұсыныстар беріп, біздің жұмысымыздың табысты болуына айтарлықтай ықпал етті.

Ұлттық орталықтың қалыптасуы мен дамуына салалық министрлік пен министрлер мен вице-министрлердің жеке қатысуы үлкен үлес қосты.

Ғылым министрлігі ведомстволық бөлшектілігіне қарамастан, Ұлттық орталық ғалымдарының ғылымның басым бағыттары бойынша негізгі және қолданбалы зерттеулерге қатысуын қолдады.

Ұлттық орталықтың әртүрлі қызметі, Қазақстан ғалымдарының белсенді өмірлік ұстанымы бізді басқа мемлекеттік органдардың басшылары және ҚР Мәжілісінің депутаттарымен байланыстырып, олар мәселелердің мәнін түсініп, мүмкіндігінше қолдау көрсетті.

– Абдурасул Алдашевич, орталықтың ғалымдары өндірістік кәсіпорындарға минералды шикізатты өндіру және бастапқы өңдеу саласындағы ең ірі жетістіктерін мақтанышпен ұсынады?

– Мысалы, Малеев кен орнындағы руданы жер асты әдісімен өндіру және оны Зырянов байыту фабрикасында қайта өңдеу технологиясы. Бұл шешім комбинаттың өндірістік қуатын арттыруға және әртүрлі рудалар түрлерін селективті өндіру кезінде минералды шикізатты кешенді пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етті. Сонымен қатар өзіндік құн мен экологиялық тәуекелдер азайып, жұмыстардың қауіпсіздігі артты.

Орлов және Артемьев кен орындарының тұрақсыз рудаларын өңдеу үшін төмендейтін қабатты өндіру жүйесінің жаңа нұсқалары әзірленді. Технологияны енгізу тау қысымын басқаруға шығындарды азайтуға, жасанды төбелердің тұрақтылығын арттыруға мүмкіндік берді.

Тишин, Риддер-Сокольный, Малеев, Орлов, Артемьев, Первомай рудниктерінде тау-кен және отын өндірісінің қалдықтарынан жоғары тығыздықтағы жабын қоспасын ұнтақтау және оны өңделген кеңістікке құбыр арқылы тасымалдау технологиясы енгізілді.

Ұлттық орталық бірнеше жыл бойы АО «ССГПО» жобасының бас жобалаушысы болды. Качар карьерін қайта құру, Оңтүстік учаскеде кен орындарын игеру және Оңтүстік-Сарбай темір рудалары негізінде карьер құру жобалары іске асырылды.

– Соңғы жылдары орталық қызметкерлері тау-кен және металлургиялық кәсіпорындарға адамдар мен техниканы позициялау жүйелері мен өндірістік процестерді басқару бағдарламалық қамтамасыз етуді енгізуге белсенді көмектесуде.

– Ғалымдарымыз ТОО «Восход-Oriel» руднигінде персонал мен өзін-өзі жүретін техниканы позициялаудың автоматтандырылған жүйесін әзірледі және сәтті енгізді. Жүйе – шахталық, жоғары жылдамдықты, көп арналы – диспетчерлік және авариялық-құтқару қызметтеріне персонал мен техниканың орналасуы туралы үздіксіз деректер жинауды және беруді қамтамасыз етеді.

Карьерлерде технологиялық процестерді жоспарлау және басқару үшін «Джетыгара» деп аталатын автоматтандырылған корпоративтік геотехнологиялық кешенді басқару жүйесінің модульдері ретінде әртүрлі бағдарламалық-әдістемелік өнімдер әзірленді. Олар Қазақстан мен Ресей кәсіпорындарында кең қолданылды: АО «ССГПО», АО «Қостанай минералдары», СП ТОО «Nova Цинк», РУ «Қазмарганец», АО «Оренбург минералдары», Gemcom Russia PTY Ltd.

– Абдурасул Алдашевич, Ұлттық орталық институттарының қызметкерлері өндірістік кәсіпорындармен қандай ерекше технологияларды енгізуде?

– ВНИИЦветмет барлық ірі әлемдік қорытпа және мырыш өндірушілерге КИВЦЭТ процесі мен оттекті-салмақты-циклонды-электротермиялық әдіспен қорғасын балқыту қондырғысын жасаушы ретінде белгілі, онда алғаш рет қоқыс күйдіру және балқыту процестері бір агрегатта біріктірілді.

КИВЦЭТ процесі 1980-жылдары Боливияда, Италияда және Өскеменде сәтті жүзеге асырылды. Кейін технология мен балқыту агрегаты айтарлықтай жаңартылды. Жақсартылған қондырғы 1997 жылдан бастап Trail (Канада) жұмыс істейді. 2003 және 2012 жылдары Portovesme S.r.l. (Италия) модернизацияланды. 2012 және 2013 жылдары Қытайда Jiangxi Copper Corporation және Zhuzhou Smelter Group кәсіпорындарында екі КИВЦЭТ қондырғысы салынды және іске қосылды. Бүгінгі күні КИВЦЭТ технологиясы бойынша жылына 420 мың т бастапқы қорғасын өндіріледі, бұл әлемдік өндірістің ондаған бөлігін құрайды.

Ұлттық орталықтың барлық институттары алтынмен белсенді айналысады. Технологиялардың жоғары тиімділігі әлемдік ірі алтын компаниялары – BarrickGold, Newmont, PlacerDome тарапынан расталған. Бүгін Қазақстандағы әрбір үшінші тонна алтын біздің ғалымдардың әзірлемелері бойынша өндіріледі. Бұл – ТОО «Қазцинк», Келиншектау, Шован, Жоғарғы Қумысты, Жолбарыс, Варварин, Мизек, Бестобе, Узбой, Жанан, Мукур, Миялы, Балажал, Ақсу, Жалтырбулак, Васильевское, Комаровское кен орындарынан алынып, Ресейде – Аллах-Юнь ЗИФ, ЗАО «СахаЗолото», Қырғызстанда – Бозумчак, Өзбекстанда – Ангрен, Қытайда – Аси ЗИФ.

Казмеханобр жобалары бойынша ЗАО «Варваринское» зауыты, Доре қорытпасын Усть-Каменогорск, Семей және Степногорскте, аффинаж зауыты Астанада, Акбакай, Пустынное кен орындарын өңдеу ЗИФ зауыты салынды.

АО «Жалтырбулак» зауытында толық өндіріс циклі құрылған, 2018 жылдан бастап жоғары сапалы өнім шығарылады, ҚР Ұлттық стандарты CT PK 2690-2015 «Катодтық алтын» талаптарына сәйкес.

АО «ФИК Алел» зауытында preg-robbing әсері бар көміртекті-мышьяков сульфид рудаларын қайта өңдеу жолға қойылған, үш сатылы флотация схемасы арқылы алтынының жоғалуын 50%-ға төмендетуге мүмкіндік береді. Байыту фабрикасын қайта құру бойынша технологиялық шешімдер оның өнімділігін екі есе арттырды. 2017 жылы сорбциялық выщелачивание үшін ыстық цианизация цехы іске қосылды (әлемдік тәжірибедегі екінші прецедент – Ред.).

– Ферромарганец – болат балқыту үшін негізгі компонент. Қазақстан марганец қоры бойынша ТМД елдерінде екінші орында. Ғалымдарымыз марганец қорытпаларын шығаратын өндірістерді құруға қандай үлес қосты?

– Біз технологияларды әзірледік және Теміртау, Таразда марганец ферросплавтарын өндіруді іске қостық.

Қазақстанда жоғары концентрлі марганец рудалары таусылды, қазіргі рудалар темірмарганец, олардан стандартты марганец ферросплавтарын өндіру мүмкін емес. Ж. Абишев атындағы ХМИ темірмарганец рудаларын рентабельді өңдеудің бірнеше нұсқасын жасап, марганец чугун, бай марганец шлак, кондициялық темір және марганец концентраттарын алу технологиясын әзірледі.

– Ферросплавтарды өндіру технологиялары қара металлургия саласындағы орталық қызметінің жетекші бағыттарының бірі. Ең амбициялық жобаны атап өтуге бола ма?

– Әрине. Өзінің маңыздылығы, металлургия саласындағы әлемдік гиганттардың қызығушылығы, ғылыми зерттеулер мен сынақтардың кең географиясы, қазіргі коммерциализациясы, инвестиция көлемі және Елбасы Н.А. Назарбаевтың қатысуы мен бақылауымен – бұл жаңа кешенді қорытпа – ферросиликоалюминий өндірісі. ФСА болатты раскисляйды, легирлейді және модификациялайды. Технологияның өндірістік сынақтары Ақсу, Ақтөбе ферросплав және Орал алюминий зауыттарында, ТОО KSP Steel (Павлодар) пештерінде жүргізілді. Негізгі технологиялық параметрлер мен процесті жүзеге асыру әдістері анықталды, ФСА маркалары ФС45А10-дан ФС65А20-ға дейін өндірілді.

Сериялы ФСА өндірісі алғаш 1998 жылы Экибастұз шағын зауытында басталды, өнім Қазақстан мен Ресей металлургиялық зауыттарына жеткізілді.

Ферросиликоалюминийге әртүрлі қоспаларды енгізу идеясы Нұрсұлтан Абішұлына тиесілі, ол металлург ретінде қызығушылық танытып, «Қазақстандық» қорытпасын жасау ұсынысын енгізді. ФСА қолдану сынақтары Түркия, Жапония, Германия, Оңтүстік Корея, Қытай, Ресей және Бразилия зауыттарында жүргізіліп, қорытпаның металдан тыс қоспаларды және ыстық жарықшақтарды азайтатыны, болаттың құрылымын және сапасын жақсартатыны дәлелденді. Жаңа қорытпаны қолдану болат өндірісінің өзіндік құнын 3–10% төмендетеді.

ФСА өндірісі Бразилиядағы LigasGerais Eletrometalurgia Ltda зауытында жолға қойылды. Қарағанды кешенді қорытпалар зауытының бірінші кезегі салынып жатыр. ThyssenKrupp (Германия) және POSCO (Оңтүстік Корея) компанияларымен тығыз ынтымақтастықта Қырғызстандағы Таш-Кұмыр ферросплав зауытының бірінші кезегі салынып жатыр. Жобаны коммерциализациялау Иранда да жүргізілуде.

ФСА технологиясы негізінде алюмосиликомарганец алу технологиясы әзірленді, ол үшін жоғары күлді көмір және орталық Қазақстанның марганеці аз, кремнийі жоғары рудалар қолданылды.

– Қазақстан сирек металдарға бай, олар ғылым мен техниканың жаңа салаларының дамуына, кез келген мемлекеттің экономикалық және қорғаныс қауіпсіздігіне әсер етеді. Сирек металдардың маңызы артты, бірақ олардың көпшілігі қосалқы болып табылады, шығару қиын. Ұлттық орталық ғалымдары бұл мәселені қалай шешеді?

– Біз минералды және техногенді шикізаттан ванадий, титан, ниобий, сурьма, рений, осмий-187, молибден, вольфрам сияқты металдарды концентрат, химиялық қосылыстар, метал түрінде алу тәжірибесін жинақтадық. Өнеркәсіптік масштабта Қаратау кварциттерін переработка жасап, аммоний метаванадаты, таза аммоний перренаты және осмий-187 алу технологиялары игерілді.

Отандық және шетелдік кәсіпорындармен тығыз ынтымақтастық технологияларымызды өндіріске енгізуге мүмкіндік береді. Соңғы жылдары ғалымдарымыз АО «Ғылым қоры» аясында ғылыми және/немесе ғылыми-техникалық қызметтің нәтижелерін коммерциализациялауға белсенді қатысады. Мысалы, «Редкометалды техногендік шикізаттан аммоний перренаты өндірісін ұйымдастыру», «Хризотил-асбест техногендік шикізаттан бишофит өндірісін ұйымдастыру», «Ферромарганец рафинацияланған сорттарын өндіру», «Жоғары температуралы антикоррозиялық материалдар өндірісін ұйымдастыру» жобалары сәтті іске асырылуда.

– Абдурасул Алдашевич, халықаралық технология нарығында Сіздің кәсіпорныңыздың әзірлемелерін қалай бағалайсыз?

– Бұл қиын және тіпті күрделі сұрақ, егер жүйенің ұйымдастырылу қиындығын және нарықтағы ойыншылардың орныққан жағдайын ескерсек. Дегенмен, өз сөзіме сенімді бола отырып айта аламын, Ұлттық орталықтың қызметі арқасында еліміз технология экспортер ретінде беделін арттыруда. Ұлттық орталықтың ғылыми-техникалық әзірлемелері негізінде әлемнің әр түкпірінде инвестиция көлемі 3,5 миллиард доллардан асатын ондаған зауыттар мен фабрикалар салынды. Бұл кәсіпорындардың жылдық өнім шығымы қазіргі бағамен 4,0 миллиард доллардан асады.

Қазіргі уақытта біз Қазақстанда және шетелде бірнеше технологияларды коммерциализациялаудамыз. Жаңа өндірістерге инвестицияның жалпы сомасы алдағы екі жылда $2,0 миллиард долларды құрайды. Бұл ғылыми ұйымның қызметінің көрсеткіштері тек Қазақстан бойынша ғана емес, менің ойымша, кез келген дамыған ел үшін де лайықты деңгейде.

Мурат Ескертаев

Дереккөз: gmprom.kz/