Академиялық демалыс

Абдурасул ЖАРМЕНОВ: Егер академик жатса да, бұл оның ештеңе істемейтінін білдірмейді!

Ұлттық ғылым академиясының мүшелері Қасым-Жомарт ТОҚАЕВҚА үндеу жазды. Онда академиктер ҰҒА-ға коммерциялық емес қоғамдық бірлестік мәртебесін беру мәселесіне қатты қарсы шықты және кейбір мемлекеттік орган өкілдері президенттің тапсырмаларын саботаждап, Жаңа Қазақстанды құруға бағытталған реформаларына кедергі келтіріп отырғанын болжады.

Еске салсақ, ҰҒА-ның мерейтойлық сессиясында мемлекет басшысы академияға мемлекеттік мәртебе беру тапсырған болатын. “Тамаша қате орын алды. Күтілген дәстүрлі мемлекеттік мәртебе орнына ҰҒА 100% мемлекеттік қатысуымен квазимемлекеттік НАО мәртебесін алды. Ғылым академиясы үшін коммерциялық емес акционерлік қоғам формасы – бұл беймәлім, тіпті төмендетілген мәртебе!” – деп жазды академиктер президентке арналған үндеуде.

Нақты айтқанда, төмендетілген мәртебе неден тұрады және академиктер НАО-ға неге қарсы? Бұл туралы біз Ұлттық минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу орталығының бас директоры, академик, екі мәрте Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, профессор Абдурасул ЖАРМЕНОВпен сұхбаттастық.

- Абдурасул Алдашұлы, мемлекет басшысына арналған ашық үндеуде ҰҒА мүшелері академияға НАО мәртебесі берілгеніне наразы. Бұл жерде басқарушы орган тек бір акционер болып саналады. Егер бір ғана акционер – мемлекет болса, онда мәселе неде?

- Акционерлік қоғам – бұл жеке меншік формасы, мемлекет қатысуы маңызды емес. Президент анық айтты: Академияға мемлекеттік құрылым мәртебесін қайтару керек. Қазір бұл тапсырма тікелей орындалмай отыр. Екіншіден, бізге НАО жобалық уставы жіберілді. Онда президент, вице-президент, академиктер уәкілетті орган арқылы тағайындалады. Академиктерді тағайындау қайда көрілген? Олар академиялық қауымдастықтың жалпы жиналысында сайлануы керек.

Біздің заңгерлеріміздің айтуынша, НАО толық заңды форма емес. Мысалы, біздің ЖОО-лар коммерциялық емес қоғамдар ретінде тіркелген. Бірақ олар ақылы негізде студент қабылдауды жалғастырады, яғни қызметтерін сатады. Демек, бұл коммерциялық емес қоғам емес. Біз де ғылыми әзірлемелерді жасап, сатуды жоспарлаймыз. Сондықтан НАО біздің мүддемізге сәйкес келмейді.

Сондықтан академиктердің ұстанымы қарапайым: ұлттық академия үшін арнайы заң қажет, басқа елдердегідей. Онда академияның ерекше мәртебесі нақты жазылуы керек. Өйткені Қазақстан заңнамасындағы қазіргі меншік формаларының ешқайсысы ҰҒА үшін сәйкес емес, себебі олардың ешқайсысында ұйым мүшелерін сайлау қарастырылмаған. Сондықтан біз оны талап етеміз.

- ҰҒА қызметіне алыстағы адамға академиктер тек мемлекет бақылауын күшейткісі келеді деп көрінуі мүмкін. Солай ма?

- Мұндай емес! Егер біз мемлекеттік мекеме болсақ, бақылау керісінше болады. Бірақ мемлекет академия мүшелерін сайлау мәселесіне араласпауы керек. Бұл тек ғалымдардың ісі. Ал қалған барлық мәселелер, соның ішінде қаржылықтарын мемлекет бақылай берсін!

- Мемлекеттік мекеме мәртебесі берілсе де, тәуелсіз және адал сайлаулар болуы мүмкін бе?

- Барлығы жүйеге байланысты. Егер жүйе әділетсіздікке жол берсе, барлық тағайындауларға араласуға мүмкіндік берсе, ол болады! Академиктер әрдайым мінсіз адамдарды сайламайды, бірақ бұл бағытта жұмыс істеу керек. Академияны дамыту, оның беделін қалпына келтіру үшін дұрыс сайлау жүргізу және дұрыс адамдарды таңдау қажет. Бізде адал сайлау басқа мемлекеттік ұйымдарға қарағанда сәтті өтті. Әрдайым!

- Көптеген мемлекеттік құрылымдарға тән сыбайлас жемқорлықты ескерсек, арнайы “ҰҒА туралы” заң қабылданған жағдайда, мүшелік сатылмауы үшін қандай кепілдік бар?

- Бұл қиын сұрақ. Бірақ! Қазіргі президент академия мүшелігін сатуы мүмкін болса да, академиктерге оның ықпалы жеткіліксіз. Әрбір академия мүшесі сайланады, сондықтан академиялық орындардың сатылу ықтималдығы аз.

- Мүшелік өмір бойы берілетінін және стипендия алуға мүмкіндік беретінін ескерсек, бұл үлкен қызығушылық емес пе?

- Кімге сатып алу керек? 230 академик, 5-6 бөлімше бар. Әр бөлімше 30-60 адамнан тұрады. Академиктерді сайлауға әр бөлімше дауыс береді. Бұл дегеніңіз – бәріне төлеу керек деген сөз бе? Әр академик сатқын деп ойлайсыз ба? Ал біреу тағайындаса, мүшеліктің сатылу ықтималдығы артатын еді. Сондықтан қазіргі сайлау жүйесінде ықтималдық төмен.

- НАО формасына қарсы болу түсініксіз… Қазіргі жүйеде бір рет ғылыми жаңалық жасап, өмір бойы ештеңе істемеуге болады деп ойламайсыз ба?

- Мен 1995 жылдан бері академиядамын. Жата да, ештеңе істемей де жүре алар едім. Академик осылай жасай алады, бірақ сол кезде де ойлап, идеяларды пысықтайды. Мен 27 жылда тек бес рет демалысқа шықтым! Көп еңбек етемін. Академик деңгейіне жеткен ғалым ештеңе істемеуге құқылы емес. Мұндай академиктерді білмеймін.

- Шын жүректен: барлық академиктер мәртебесіне сай ма?

- Өкінішке орай, айта алмаймын. 19 жыл академияға беделі болған жоқ. “Тұмсықпен лақтырып, академик боласың” деген сөз бар еді. Қазақстан 5 жылда бұл мәселені жеңді. Бізде академияда орындар сатылған болуы мүмкін, бірақ Ұлттық академия бұл жағынан салыстырмалы түрде таза қалды.

- НАО мәртебесі ғылыми қызметке кері әсер етуі мүмкін дейді. Мүмкін, мәселе ұйымдастырушылық формада ма?

- Мен өз тәжірибемді айтамын. 1977 жылдан бастап академиялық институтта жұмыс істедім. 35 жасымда докторлық диссертация қорғадым. Барлық жылдарда өз еңбегімді істедім. Бюджеттен тек 25% аламын, қалғанын өзім табамын. Мен ешкімге ақысыз жұмыс істемеймін.

Біздің технологиялар бойынша, соңғы 20 жылда Канадa, Бразилия, Боливия, Ресей, Өзбекстан, Қытай, Қазақстанда зауыттар салынды. Қазір Иран мен Моңғолияда салудамыз. Бұл әлемдік деңгейдегі бірегей технологиялар.

Әр жерде алда болу мүмкін емес, бірақ кейбір бағыттарда қазақстандық ғалымдар көшбасшылықты сақтап, арттырды. Біздің технологиямен салынған зауыттар жыл сайын 4 миллиард долларлық өнім шығарады. Инвесторлар технологияға сеніп, 3,5 миллиард доллар жұмсады. Бұл лайықты көрсеткіш деп ойлаймын.

- Бірақ барлық академиктердің лайықты деп айтуға бола ма?

- Мен әріптестерімнің жетістіктерін бақылауға тырысамын. Мысалы, әлемдік деңгейдегі физиктер, математиктер, химиктер, металлургтер бар. Қазақстан ғылымында жетістіктер бар, бірақ оларды көп жарияламаймыз. Ғылым деңгейі жоғары, әсіресе академиктерде.

- Үкіметтің тапсырмаларын саботаждайтындар бар деп айтылды. Бұл кімдер?

- Аты-жөнін айта алмаймыз, бірақ НАО мәртебесін заңдарға енгізіп, президентке жылдам жіберу – бұл саботаж. Заң ҰҒА-ны кез келген ЖОО деңгейінен төмен қылды. Бұл олар жасаған іс-әрекет, Жаңа Қазақстанды құрғысы келмейтіндер.

- Саяси себептер ме?

- Мен осыған толық сенімдімін!

- Егер НАО мәртебесі берілсе, келесі қадам?

- НАО мәселесі қаралмайды. Бірақ жалпы академиялық жиналыста шештік: егер мемлекет академияны НАОға айналдырса, біз РОО – республикалық қоғамдық бірлестік ретінде қала береміз. Біз РОО-ны жоймаймыз. Кейін мемлекет соттасқысы келсе, қалауы бойынша, біз басқа орын табамыз. Бірақ РОО болып қала береміз.

- Мұндай мүмкін бе?

- Иә. Бұл, әрине, мемлекет пен академиктер үшін жағымсыз. Бірақ ойлаймын, оған дейін жетпейді.

Руслан БАХТИГАРЕЕВ, Алматы

Шығарылған дереккөз: time.kz