Канадалық компаниялар қазақстандық жер қойнауына инвестиция салуға асықпайды

Жақында Алматыда тау-кен және мұнай өнеркәсібіне арналған жабдықтарды жеткізуші канадалық компаниялардың тұсаукесері өтті. Жергілікті бизнес-қоғамдастық өкілдерімен кездесуді Минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталық (КПМС ҰО) және Канаданың Қазақстандағы елшілігі ұйымдастырды. Канадаға Қазақстан несімен қызықты және екі елдің табысты ынтымақтастығы үшін не қажет екендігі туралы «Къ» тілшісі Канаданың Қазақстандағы елшісі Стивен Миллармен әңгімелесті.

– ҚР Үкіметінің өкілдері Канадаға бірнеше рет сапар жасады. Оның ішінде жоғары деңгейде: 2003 жылы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ресми сапармен барды. Алайда Канада Премьер-министрінің жауап сапары әлі болған жоқ. Неліктен? Және оны қашан күтуге болады?

– Канадалық үкімет өкілдері Қазақстанға келіп жүр. Мысалы, Канаданың Қаржы министрі биыл мамыр айында Астана экономикалық форумына қатысты. Оның жеке сапар бағдарламасы да болды — атап айтқанда, ол Көкшетау мен Алматыға барды. Сондай-ақ қазан айында біздің Ауыл шаруашылығы министрінің сапары жоспарланған еді, бірақ ол кейінге қалдырылды. Сапар келесі жылы өтеді деп болжануда. Сонымен қатар, Альберта провинциясының кәсіпкерлері Солтүстік Қазақстанда болды. Бүгін (4 желтоқсан — «Къ») Алматыға Онтарио провинциясының өкілдері келді. Сондықтан мен сізбен келіспеймін — канадалық тарап Қазақстанға қызығушылық танытпайды деуге болмайды.

– Менің білуімше, дипломатиялық практикада жоғары деңгейдегі сапарлар алдында елдер арасында белгілі бір көлемде келісімшарттар жасалуы қажет.

– Қазір бұл бағытта нақты жоспарлар жоқ. Күн сайын түрлі келісімдер жасалып жатады, бірақ ірі келісімдер туралы айтуға әлі ерте.

– Яғни, Канада Премьер-министрінің сапары әзірге жоспарланбаған ба?

– Иә, нақты күн белгіленбеген, сондықтан бұл туралы айтуға ертерек.

– Канадалық бизнес Қазақстан экономикасының қай секторларына көбірек қызығушылық танытады?

– Екі ел арасындағы ынтымақтастықтың ең үлкен үлесін тау-кен өнеркәсібі алады. Ең алдымен, бұл Cameco компаниясы — ол «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК АҚ-пен бірлесіп уран өндіру бағытында жұмыс істейді. Бұл сектор тұрақты дамып келеді. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы саласында да жақсы динамика байқалады — канадалық және қазақстандық фирмалар арасындағы байланыс нығайып келеді.

– Cameco туралы айтар болсақ: «Қазатомөнеркәсіп» пен Cameco арасында атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану туралы шарт жасасу үшін үкіметаралық келісім қажет. «Қазатомөнеркәсіптің» басшысы Владимир Школьник «Къ»-ге берген сұхбатында биылғы жылдың соңына дейін оған қол қойылуы тиіс екенін айтқан еді. Желтоқсан басталды — келісімнің жайы қалай?

– Мен жақын арада оған қол қойылады деп үміттенемін. Менің мәліметім бойынша, қазір соңғы техникалық мәселелер келісілуде.

– Кідіріс немен байланысты?

– Атом энергетикасына жауапты қазақстандық министрлікте құрылымдық өзгерістер болды.

– Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі ме?

– Иә. Қазір атом энергетикасымен арнайы құрылған агенттік айналысады. Сонымен қатар, келісім төрт тілге аударылуы тиіс: француз және ағылшын (Канадада екі ресми тіл) біздің тараптан, орыс және қазақ тілдері сіздің тараптан. Мен білуімше, сіз Жапониямен келісімді тек ағылшын тілінде жасадыңыз, ал біз мұны істей алмаймыз.

– Түсінікті: аударманың күрделілігі әсер еткен екен. Тағы бір сұрақ: Канада елшілігі КПМС ҰО-мен бірлесіп ұйымдастырған канадалық компаниялардың тұсаукесерінде Қазақстанның Германиямен қол қойған «Жер қойнауы – технологияға айырбастау» келісімі туралы айтылды. Осындай формат Канада үшін қаншалықты қызықты?

– Бұл модель Канада үшін белгілі бір деңгейде қызықты, бірақ әзірге нақты әрекеттер жасалған жоқ. Дегенмен, қазіргі уақытта инвестицияларды өзара қорғау туралы келісім әзірленіп жатыр. Келіссөздердің соңғы раунды биыл қыркүйекте қазақстандық делегация Оттавада болған кезде өтті. Бұл сіз атаған Германиямен келісімге ұқсамайды.

– Бұл құжаттың мәні неде? Онда қандай негізгі ережелер жазылған?

– Жалпы алғанда, егер канадалық бизнес Қазақстанға инвестиция салуды жоспарласа, олардың салымдары қорғалуы тиіс. Дәл сол сияқты Канадада жұмыс істейтін қазақстандық инвесторлар да қорғалуға құқылы.

– Бұл келісімге қашан қол қойылуы мүмкін?

– Қазір сарапшылар деңгейінде келіссөздер мен талқылаулар жүргізілуде, сондықтан нақты мерзімді айту қиын.

– Сіз канадалық компаниялардың тау-кен өндірісіне деген қызығушылығы туралы айттыңыз. Бұл жер қойнауына инвестиция салу ма, әлде жұмыс істеп тұрған компанияларға жабдық жеткізу ме?

– Ең алдымен, бұл жабдық жеткізушілердің қызығушылығы.

– Неліктен?

– Себебі канадалық компаниялар Қазақстан туралы сұрағанда, бірінші кезекте өз инвестицияларының қорғалатынына көз жеткізгісі келеді. Осыған байланысты оларда кейбір күмәндер бар, сондықтан канадалық компаниялар әзірге Қазақстанның жер қойнауына тікелей инвестиция салуға асықпайды.

– Түсіндіріп өтсеңіз.

– Әлемде инвесторларды тартуға қабілетті көптеген нарықтар бар. Канадалық компаниялар мобильді әрі дамыған, сондықтан олар әртүрлі елдердегі мүмкіндіктерді салыстыра отырып қарайды. Бірақ кейбір себептермен барлық компаниялар Қазақстанды өз бизнесін дамыту үшін алғашқы таңдаулардың қатарына қоспайды.

– Ол себептер қандай?

– Әртүрлі. Кейбіреуі Қазақстаннан гөрі басқа елдерді жақсы білетіндіктен, сол нарықтарды тартымды көреді. Бизнесті жүргізу шарттары да маңызды рөл атқарады, себебі компаниялар мүмкіндіктерді ең алдымен қаржылық тұрғыдан бағалайды. Қазақстанда Cameco сияқты ірі компаниялар ғана емес, өзге де кәсіпорындар жұмыс істейді. Мысалы, уран саласында бұрын канадалық болған, кейін ресейлік «Атом-металл» компаниясына өткен Uranium One бар. Алтын өндіруде — Alhambra Resources және Ivanhoe Mines (қазіргі Turquoise Hill Resources). Бұл компаниялар Қазақстан нарығында ұзақ және табысты жұмыс істеп келеді.

– Бірақ шынын айтсақ, Ivanhoe Mines-ті сәтті жұмыс істейді деу қиын: ол әлі алтын өндірмейді. Ал Alhambra салық мәселелеріне қатысты шағым білдірген.

– Мен бұл компаниялардың атынан сөйлей алмаймын, бірақ олардың әлі де Қазақстанда жұмыс істеп жатқанының өзі көп нәрсені аңғартады. Инвесторлар ақшаны босқа жұмсауға бейім емес. Сонымен қатар, Қазақстандағы инвестициялар тақырыбының басқа бір маңызды қыры бар.

– Қайсысы?

– Канадалық компаниялар Қазақстанға жабдық жеткізуге әлдеқайда көбірек мүдделі. Уақыт өте келе, бұл компаниялар жергілікті серіктестермен бірлесіп кәсіпорындар құрып, технологиялар енгізуге ұмтылуы мүмкін. Яғни, бүгінгі жеткізушілер — болашақтағы әлеуетті инвесторлар.

– Жеткізушілердің инвесторға айналуы қаншалықты мүмкін?

– Бұл көптеген факторларға байланысты: олардың өнімдеріне сұраныс бар ма, жоқ па, бизнес жүргізу үшін қажетті қадамдарды жасауға дайын ба. Мұндай жобалар көп қаражат талап етеді. Ал канадалық компаниялардың көпшілігі — шағын және орта бизнес өкілдері, яғни әр шығынды мұқият есептейді. Сонымен қатар, Қазақстанға дейінгі жол алыс әрі қымбат. Сондықтан олар үшін инвестициялау Cameco сияқты ірі компанияларға қарағанда қиынырақ. Егер олар ұзақ мерзімді серіктестік орнатқысы келсе, Қазақстанда өндірісті ұйымдастыру қажеттілігін түсінуі керек. Бұл туралы канадалық жабдық жеткізуші компаниялардың тұсаукесерінде тау-кен өнеркәсібінің өкілдері де айтты.

– Тұсаукесер кезінде кейбір қатысушылар шетелдік компаниялардың қазақстандық қамту үлесі бойынша жергілікті ойыншылардан ұтылып, жеңілдік ала алмайтынын айтты. Осыған байланысты олардың нарыққа шығуы қиын екен. Тіпті шектеулерді айналып өтуге болатындығы да айтылды. Бұл пікірге қалай қарайсыз?

– Қазақстан үшін ең бастысы — жергілікті нарыққа кіру шарттарын инвесторлар үшін барынша қолайлы ету.

– Яғни, бейресми келісімдер тәжірибесі ресми сипат алып, заңда бекітілсе дұрыс болар ма еді?

– Жоқ, мен олай демеймін. Бірақ инвестициялық климат үшін, егер нарық қатысушылары үшін ойын ережелері қарапайым әрі түсінікті болса, бұл пайдалы болар еді.

– Түсініктеме үшін рақмет. Канада мен Қазақстан арасындағы өзара сауда мен инвестиция көлемі қандай?

– Қазақстанға канадалық тауар экспорты 2005 жылы 115,8 млн АҚШ долларынан 2009 жылы 2 210,7 млн долларға дейін өсті. Алайда жаһандық экономикалық дағдарысқа байланысты канадалық тауар экспорты 2010 жылы 1 140,6 млн долларға дейін төмендеді. 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы Қазақстанға канадалық инвестициялар көлемі 7 700 млн долларға өсті. 2009 жылы канадалық компаниялар негізінен тау-кен өндіру саласына шамамен 2,1 млрд доллар инвестиция салды. 2011 жылғы мәліметтерге сәйкес, канадалық экспорт шамамен 1 152,5 млн долларды, ал импорт – 2 854 млн долларды құрады. Осылайша, өткен жылы жалпы сауда айналымы шамамен 3 млрд доллар деңгейінде болды. Жалпы алғанда, Канада Қазақстанға 4,2 млрд доллар инвестиция салды.

– Ал 2012 жылдың алдын ала қорытындыларын айта аласыз ба?

– Әзірге жоқ, нақты сандарды кейінірек аламыз. Дегенмен, Канада Қазақстанның ең ірі инвесторларының ондығына кіреді – бұл туралы Қазақстан Ұлттық Банкінің мәліметтері растайды.

– Елдеріміз арасындағы өзара ынтымақтастықтың болашағын қалай бағалайсыз?

– Менің ойымша, перспективалар өте жақсы, әсіресе тау-кен өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығы салаларында.

– Ауыл шаруашылығына қатысты: Қазақстанда Канада тарапынан қандай қызығушылық бар?

– Бұл, ең алдымен, мал шаруашылығы.

– Сүт немесе ет бағытында ма?

– Ет бағыты бойынша. Тағы бір маңызды бағыт – дәнді дақылдар өндірісіне арналған ауыл шаруашылығы техникасы. Үшінші бағыт – генетика. Климаттық жағдайлардың ұқсастығы екі елдің компаниялары арасындағы өзара қызығушылықта үлкен рөл атқарады. Мәселен, Канаданың батыс аймақтарының климаты Қазақстанның солтүстігіне ұқсас. Сондықтан біз осындай климатқа бейімделген тұқымдарды ұсына аламыз. Мысалы, қыста сиырлардың далада жайылып жүрген жағдайлары бар.

– Яғни асыл тұқымды мал шаруашылығы – екі ел арасындағы ауыл шаруашылығындағы басты ынтымақтастық саласы деп түсінемін бе?

– Иә, дәл солай. Канадалық компаниялар жануарларды Қазақстанға жеткізумен айналысады.

– Ал жеткізу арналары қандай?

– Қара теңіз арқылы теңіз жолымен, одан кейін теміржол көлігімен жеткізіледі.

– Біраз уақыт бұрын қазақстандық БАҚ-та канадалықтардың еліміздің дәстүрлі өнімдерінің бірі – жылқы етін Канадаға экспорттау жоспары туралы ақпарат тараған еді. Бұл идея жүзеге асты ма?

– Менің білуімше, шағын көлемде экспорт болды. Бірақ бұл бизнес кеңінен дамып жатыр деп айту қиын – жылқы шаруашылығы Канада үшін дәстүрлі сала емес.

– Қаржы саласындағы ынтымақтастыққа келсек, сіз Канада қаржы министрінің келгенін айттыңыз.

– Иә, бірақ ол ауыл шаруашылығына көбірек қызығушылық танытты. Оның жеке қызығушылығы болды, өйткені ол өзі фермер, астық өсіреді, сондықтан бұл сала оған өте жақын.

– Астық бойынша әңгіме селекция туралы ма?

– Жоқ, біздің экспорт негізінен орақ машиналары, тракторлар және басқа да ауыл шаруашылығы техникасына қатысты.

– Ал қаржы саласындағы ынтымақтастық – банктер, биржалар деңгейінде бар ма?

– Әзірге жоқ. Біздің банктер көбінесе ішкі нарыққа бағытталған және өз қызметін Канададан тыс жерлерде белсенді түрде ілгерілетпейді. Мүмкін, сондықтан да олар өте тұрақты (күлімсірейді). Биржаларға келсек, кейбір байланыстар болуы мүмкін, бірақ әзірге бұл тек әңгіме деңгейінде. Егер ондай ынтымақтастық болса, ол елшілік арқылы емес, тікелей жүзеге асырылады. Біз тек бізге ресми түрде жүгінген компаниялармен жұмыс істейміз.

Ирина ДОРОХОВА