Ғылым мен инновациялар елдің болашағын қалыптастырады.

Минералдық шикізатты қайта өңдеу саласындағы жетекші ғылыми орталық – «Қазақстан Республикасының минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығы» РМК – өз қызметінің 30 жылдығын елеулі жетістіктермен атап өтуде

Қазақстанның минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығы 1993 жылы құрылған. Оның құрамына Кеңес Одағы кезінен белгілі болған тау-кен ісі, металлургия және байыту, химия-металлургия институттары мен Түсті металдар жөніндегі Шығыс ғылыми-зерттеу институты кірді.

Диверсификацияның кілті

Қазақстан экономикасы әлі де айқын шикізаттық сипатқа ие. Онда қара, түсті және сирек металдардың кенін өндіру айтарлықтай үлес алады. Бай табиғи қор елдің тәуелсіз дамуы үшін сенімді негіз болып саналады. Алайда бәсекелі нарық жағдайында минералдық шикізатты қайта өңдеуде жаңа тәсілдер қажет: ғылымды көп қажет ететін, тиімді, экологиялық таза кешенді технологияларды енгізу – инновациялық өндірістердің басты ерекшелігі.

Өз кезегінде жоғары технологиялық қайта өңдеу заманауи есептеу және жобалау әдістерін, жаңа материалдар мен өндіріс тәсілдерін қажет етеді. Бұл маңызды міндеттерді шешу тек ғылым мен нақты өнеркәсіп секторының, ғалымдар мен өндіріс мамандарының тығыз байланысы арқылы мүмкін.

Алматыда өткен «Инновациялар және минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу – экономиканы әртараптандырудың кілті» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияны ашқан кезде ҚР Индустрия және құрылыс министрлігінің Индустрия комитетінің төрағасы Азамат Панбаев ғылым мен өндірістің өзара іс-қимылы арқылы ұлттық экономиканы жаңғырту мүмкіндіктеріне ерекше назар аударды.

– Қазақстанның тау-кен металлургия кешені экономиканың локомотивтерінің бірі болып табылады, бүгінде бұл сала республика ЖІӨ-нің 8,2%-ын құрайды. Шикізаттық әлеует индустриялық дамуға және экономикалық өсуге ықпал етуде. Барланған вольфрам қоры бойынша Қазақстан әлемде бірінші, хром кені бойынша екінші, ал қорғасын бойынша үшінші орында. Мемлекеттік балансқа шамамен 1000 қатты пайдалы қазба кен орны енгізілген. Оларды игеруде ғылымның рөлі орасан зор, – деп атап өтті Азамат Панбаев.

Министрлік өкілі соңғы жылдары Қазақстанда ғылымға деген көзқарас айтарлықтай өзгергенін, ал оның ұлттық индустрияға қосқан үлесі жергілікті шикізатты терең өңдеуге және жоғары технологиялық өндірістерге басымдық беруге мүмкіндік жасап отырғанын айтты.

Саланың инновациялық жаңғыру үдерісіндегі жетекші рөл «Минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығына» (РМК «МШКҚӨҰО») тиесілі. Оның басты міндеттерінің бірі – ғылыми қауымдастық, өнеркәсіп және бизнес секторы арасындағы интеграциялық байланыстарды дамыту. Көпжылдық тәжірибеде қалыптасқан осындай өзара әрекеттесу тетіктері ғылыми зерттеулердің сапасын арттырып, енгізілген инновациялардың көлемін көбейтеді.

ҚР Индустрия және құрылыс министрі Қанат Шарлапаевтың конференция қатысушыларына жолдаған құттықтау хатында ұлттық орталықтың жетістіктері нақты мысалдармен атап өтілді: «Сіздің инновациялық жобаларыңыздың арқасында әлемде тұңғыш рет осмий-187 изотобын алу, қазақстандық ферросиликоалюминий қорытпасын өндіру және автогенді электртермиялық қорғасын алу процесі сияқты жаңа технологиялар пайда болды».

Отанға адал қызмет еткен 30 жыл

Министр атап өткен жетістіктермен қатар, Минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі орталықта жасалған өзге де көптеген жобаларды бірегей деп атауға болады. Олардың көбі өндірістік кәсіпорындардың нақты сұраныстарына жауап ретінде пайда болып, Қазақстанда және шетелде сәтті енгізілген.

– Бүгін біз мерейтойын атап өтіп отырған ұйымымыз тау-кен металлургия саласындағы ғылыми-техникалық қызмет көрсетудің жетекші нарық қатысушысы болып табылады, – деді ұлттық орталықтың бас директоры, академик Абдурасул Жарменов конференцияда сөйлеген сөзінде. – Біздің әзірлемелеріміз бойынша әлемнің әртүрлі елдерінде ондаған кәсіпорын табысты жұмыс істеп тұр. Бұл біздің мамандардың тәжірибесі Қазақстанда да, шетелде де жоғары бағаланатынын көрсетеді. Бірақ жетістік өздігінен келмейді – оған орасан еңбектің арқасында қол жеткіздік. Сондықтан мен барлық институттар құрамындағы орталық ұжымына ғылым мен елге адалдығы үшін алғыс білдіремін.

Қазақстанның минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығы 1993 жылы құрылған. Оның құрамына Кеңес дәуірінен белгілі тау-кен ісі, металлургия және байыту, химия-металлургия институттары және Түсті металдар жөніндегі Шығыс ғылыми-зерттеу институты енген.

Кейіннен оның құрамына «Казмеханобр» және «Казчерметавтоматика» атты ғылыми-өндірістік компаниялар енді. Уақыт өте келе орталықтың құрылымы өзгерістерге ұшырады – Металлургия және байыту институты мен «Казчерметавтоматика» құрамнан шығып, жаңа құрылымдық бөлімшелер – Астана филиалы мен Шығыс Қазақстан облысындағы Металлургия орталығы құрылды.

Орталықтың алғашқы басшысы техника ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ КСР Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының иегері (қайтыс болғаннан кейін марапатталған) Жанторе Нұрланұлы Әбішев болды. 1999 жылы бұл қызметке техника ғылымдарының докторы, профессор, ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі (бірінші вице-президенті), ҚР Минералдық ресурстар академиясының вице-президенті, ҚР Ұлттық жаратылыстану академиясы Президиумының мүшесі Абдурасул Алдашұлы Жарменов тағайындалды. Ол сондай-ақ ҚР Ұлттық инженерлік академиясының, Минералдық ресурстардың және Ақпараттандырудың халықаралық академияларының академигі, ғылым мен техника саласындағы ҚР Мемлекеттік сыйлығының екі мәрте лауреаты болып табылады.

Қазақстан мен Орталық Азиядағы тау-кен металлургия саласындағы жетекші ғылыми-өндірістік бірлестік – ҚР Минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығы (НЦКПМС РК) өз қызметінде минералдық шикізатты өңдеу мәселелеріне жан-жақты және терең ғылыми көзқарас ұстанады. Осылайша, өндіріс тізбегінің барлық кезеңдері – кен өндіруден бастап дайын металлургиялық өнім алуға және оны нарыққа шығаруға дейінгі барлық процестер қамтылады.

30 жылдық тарихында орталық өзіне елдің ғылыми-практикалық міндеттерін жүзеге асырудағы сенімді серіктес деген бедел қалыптастырды. Бұл кәсіби мойындаудың артында нақты нәтижеге бағытталған еңбек, тау-кен металлургия кешенімен тығыз байланыс, жүздеген инновациялық технологияларды әзірлеу және өндіріске енгізу тұр. Инновациялық әзірлемелерді коммерцияландыру, ғылыми идеяларды нақты өндірістік өнімге айналдыру – орталық қызметінің тағы бір басым бағыты.

Кәсіпорынның табысты дамуына сауатты менеджмент пен ғылыми ортадағы серіктестермен тиімді коллаборация ықпал етеді. Солардың ішінде биыл 15 жылдығын атап өткен Қазақстанның Ұлттық жаратылыстану академиясын ерекше атап өткен жөн. РМК «НЦКПМС РК» және Академия арасында ғылым мен өнеркәсіп секторы арасындағы интеграциялық үдерістерді дамыту, ғылым мен бизнестің өзара іс-қимылының жаңа тетіктерін қалыптастыру және инновацияларды енгізу бағытында өзара тиімді ынтымақтастық орнаған.

Жетістіктер қоржынында

РМК «НЦКПМС РК»-нің маңызды ғылыми және технологиялық жетістіктерінің қатарында өндірісте табысты енгізілген және нақты нәтижелер берген ондаған жобалар бар. Идеялар мен технологиялық ноу-хауларды монетизациялау – ғылымға салынған инвестицияның тиімділігін дәлелдеп қана қоймай, сонымен қатар нақты экономикалық, экологиялық, коммерциялық және әлеуметтік нәтижелер беретін бағыт.

Минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу орталығы әзірлеген жобалар Қазақстанның тау-кен саласындағы жетекші кәсіпорындарда енгізіліп, белсенді түрде қолданылуда. Олардың ішінде Малеев, Орлов, Артемьев және Риддер-Соколь кеніштерінде қолданылып жатқан бірегей кен өндіру технологиялары бар.

Ғалымдардың үлесі бірқатар ірі өнеркәсіптік өндірістерді құруда да айқын көрінеді: Қызылорда облысындағы күкірт қышқылы зауытының жобалануы, Ұшқатын кен орнындағы рудалар мен қазақстандық көмірден ферромарганец алу технологиясы (Челябі электрметаллургия зауытында), Ақтөбе ферросплав зауытында тазартылған феррохром маркаларын шығару және жоғары күлді көмірден кремний-алюминий қорытпасын өндірудің бірегей технологиясын жасау. Осы технология негізінде бірқатар елдерде жоғары өнімді металлургиялық зауыттар салу жұмыстары жүргізілуде.

Орталықтың маңызды жетістіктерінің бірі – Ақтөбе ферросплав зауытында қуаты 100 МВА-дан асатын төрт тұрақты ток пешінен тұратын төртінші цехты іске қосу және жобалық қуатына шығару. Мұндай пештер әлемдік тәжірибеде алғаш рет жасалған. Бұған дейін ең қуатты тұрақты ток пештері тек 40 МВА-ға дейін жеткен. Биыл осы цехтың 10 жылдығы атап өтілді. Орталық ғалымдары феррохром балқытуға арналған арнайы шлак құрамдарын әзірледі, бұл футеровкалардың жануын болдырмауға және апат қаупін жоюға мүмкіндік берді. Мұнда жобалау тобының (Ақтөбе ферросплав зауыты) еңбегі зор, оның мүшелерінің барлығы РМК «НЦКПМС РК» Химия-металлургия институтының аспирантура түлектері болып табылады.

Ұлттық орталықтың жетістіктеріне құрамында алтын бар түрлі рудаларды, соның ішінде байытуға қиын кендерді қайта өңдеу технологиялары, ондаған үйінді шаймалау қондырғыларын енгізу, қаныққан шайырларды өңдеуге арналған кешендерді іске қосу, Доре қорытпасын алу, Қазақстанда алғаш және әлемде екінші болып ыстық цианидтеу өндірістік цехын, Астанада аффинаж зауытын және кең номенклатуралы отандық отқа төзімді материалдар өндірісін іске қосу жатады.

Сондай-ақ сирек кездесетін отқа төзімді және сирек жер элементтерінің шикізат базасын игеру, руда термиялық өңдеу кезеңін құру және Қаратау кварциттерінен аммоний метаванадатын өндіру технологиясын жасау бағыттарындағы әзірлемелер де аса құнды.

Шекарасыз ноу-хау

НЦКПМС ұжымының отандық индустрияны дамытуға қосқан үлесі елеусіз қалған жоқ, бұл металлургия саласындағы әзірлемелер үшін берілген сегіз мемлекеттік сыйлық арқылы расталады. Сонымен қатар, қазақстандық ғылыми-өндірістік бірлестіктің әлемдік көшбасшылығы тау-кен металлургиясының бірқатар бағыттары бойынша мойындалған. Бұған дәлел ретінде технологияларды трансферттеу және оларды игеру үшін республиканың шегінен тыс ондаған зауыттар мен фабрикалардың салынуы табылады.

Мысалы, орталық мамандары жасаған металлургиядағы «ғасыр технологиясы» – «Қазақстандық» қорытпасын өндіру технологиясы, ол бұрын үйлеспейтін темір мен алюминий сияқты металдарды біріктіруге мүмкіндік береді.

Қазақ өнертапқыштарының тағы бір жоғары бағаланған ноу-хауы – «алтын технологиялар» – Қырғызстан, Өзбекстан және ҚХР-дағы алтын өндіру фабрикаларында қолданылады.

НЦКПМС-тың жарқын жобаларының бірі – сапасы төмен қорғасынды шикізатты қайта өңдеу – Канада, Италия және Қытайдағы ірі өндірістік нысандарда пайдалануға енгізілді. Қолданыстағы қондырғыларда жыл сайын 420 мың тонна металл балқытылады, бұл әлемдегі бастапқы қорғасын өндірісінің оныншы бөлігіне тең.

Жеке атап өтетін жетістік – Қытайдың Jiaxin International Resources Investment Limited компаниясымен ынтымақтастық. Бұл компания – Богутин вольфрам кен орнының тікелей инвесторы, оған қазірдің өзінде 350 миллион АҚШ доллары салынған. Келесі айда Алматы облысында вольфрам өндірудің бірінші кезеңі іске қосылады деп күтілуде, бұл ел тарихындағы маңызды оқиға болмақ. Кәсіпорынның жобалық қуатқа шығуы Қазақстанға осы металдың әлемдік өндірісінің шамамен 10 пайызын өндіруге мүмкіндік береді.

Қытай кәсіпкерлерінің алдағы жоспарлары бұдан да ауқымды – Қазақстанды әлемдегі вольфрам өндіру көшбасшыларының қатарына қосу.

– Орталық ғалымдары вольфрам кендерін қайта өңдеу технологиясын әзірлеу бойынша үлкен мүмкіндіктерге ие, – деді Алматыда өткен конференцияда Jiaxin International Resources Investment Limited директорлар кеңесінің төрағасы Лю Лицян. – Біз ынтымақтастық орнатуға ниеттіміз және Қарағанды облысындағы вольфрам кен орындарын кешенді терең өңдеу үшін жоғары тиімді технологияларды қолдана отырып, тұтас тәсіл ұсынудамыз. Бұл тұрғыда біз де, Минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталық та өзара серіктестіктің бай тәжірибесіне иеміз.

Алматы облысындағы вольфрам кен орындарын игеру жобасы бойынша инвестициялық портфель 1 миллиард АҚШ долларына жетуі мүмкін. Әлемдік деңгейдегі вольфрам өнімдері индустриялық паркін құру, 4 000 жұмыс орнын ашу, алдыңғы қатарлы технологиялар мен ауқымды инвестициялық ағымдарды Қазақстанға тарту көзделген.

Бұл бағдарламаға өз қатысуын «Минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталық» РМК Jiaxin International Resources Investment Limited және «Жепсу Вольфрамы» ЖШС компанияларымен бірлесіп, сирек металдар саласында зерттеу зертханасын құру және ғылыми жұмыстар жүргізу туралы ынтымақтастық туралы Меморандум арқылы бекітті.

Алматыда өткен халықаралық конференция барысында тағы екі іскерлік келісім жасалды. Моңғолияда ферросиликоалюминий балқыту зауытын салу үшін «НЦКПМС РК» РМК, ICMD International Corporation of Metal and Alloy Development Holding GmbH және Baganuur өнеркәсіптік технологиялық паркі арасында ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылды. Ресейдің Бірінші Президенті Б. Н. Ельцин атындағы Орал федералдық университетімен бірлескен құжат минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу саласындағы ғылыми-техникалық ынтымақтастықтың шеңберін айқындады.

Жобадан – өндіріске дейін

Минералдық шикізатты кешенді өңдеу орталығы өз өндірістік базасында ғылыми идеяларды практикада іске асырудың үлгісін көрсетті. Мұнда жақында күріш қалдықтарын өңдеуге арналған өнеркәсіптік қондырғы мен аммоний перренатын өндіру учаскесі іске қосылды. Бұл нысандар «Ғылым қоры» АҚ-ның қолдауымен және коммерцияландыру жобалары аясында пайдалануға берілген.

Күріш қауызынан полифункционалды кремний-көміртекті нанокомпозит алу технологиясы, оны жасаушылардың айтуынша, бүгінгі таңда әлемде баламасы жоқ. Бұл қалдықтарды тиімді пайдалану жолдарын іздеу жұмыстары жүз жылдан астам уақыт бойы жүргізіліп келеді.

– Қауыз күріш массасының шамамен 20 пайызын құрайды. Оны өңдеу кезінде жыл сайын ондаған миллион тонна қалдық пайда болады. Бұл үлкен аумақтарды алып жатқан үйінділерге айналады, – дейді жобаның авторларының бірі, техника ғылымдарының докторы, металлургия профессоры Юрий Сухарников. – Басқа өсімдік қалдықтарынан айырмашылығы, күріш қауыздары топырақта шірімейді және жануарлар оны жемейді.

Алайда қауыз құрамындағы кремнезем немесе кремний диоксиді бұл қалдықтарды құнды және жаңартылатын металлургиялық шикізатқа айналдырады. Ғалымның айтуынша, қауыздың термиялық ыдырауы кезінде бөлінетін кремний-көміртегі қоспасынан бірқатар тауарлы өнім түрлерін алуға болады. Ол жақсы сорбент ретінде белгілі. Кремний диоксидін жемдік қоспа ретінде пайдалану құс шаруашылығында өнімділікті арттырады. Ал резеңке-техникалық бұйымдарда толтырғыш ретінде қолдану резеңкенің беріктік қасиеттерін күшейтеді. Кремний-көміртекті нанокомпозит таза кремний мен ферросилиций алудың көзі болып табылады.

Қорғасын өндірісінің жартылай өнімдерін қайта өңдеу учаскесінің бірегейлігі – оның өнеркәсіптік қорғасын өнімдерін шикізат ретінде пайдаланып, сирек металдарды өндіруге бағытталған жалғыз дербес өндіріс екендігінде.

Бүгінгі күні бұл учаске қосымша өнімдер – йод пен қорғасын концентратын өндіруге бейімделе отырып, жаңғыртылған. Жаңа технологияның болашағын қамтамасыз ететін фактор – Қазақстанда йодтың өз кен орындары және тиісінше оның сериялы өндірісі жоқ.

Ұлттық минералдық шикізатты кешенді өңдеу орталығының басты артықшылығы – ұлттық экономиканың өзекті қажеттіліктеріне бағдарланған және тау-металлургия саласының барлық секторларындағы мәселелерді кешенді шешуге бағытталған көзқарасы болып табылады.

Дайындаған: Людмила Макаренко

Дереккөз: «Казахстанская правда» газеті