Салалық ғылым зауыттық зертханаға айналып кетпеуі тиіс.

Абдурасул Жарменов, «Минералдық шикізатты кешенді өңдеу ұлттық орталығы» РМК бас директоры, Мемлекеттік сыйлықтың екі мәрте лауреаты, академик

Ғылыми қауымдастық өткен жылы Ғылым және жоғары білім министрлігінің бастамасымен «Ғылым және технологиялық саясат туралы» заң жобасын әзірлеуге қатысты.

Қазір құжат қабылданып, заң мәртебесін алды. Оның негізгі жаңалығы – «ғылыми-технологиялық саясат» ұғымының мемлекеттік технологиялық саясаттың бөлігі ретінде енгізілуі болды.

Егер технологиялық саясатты «мемлекет – өнеркәсіп – ғылым» жүйесіндегі өзара іс-қимыл ретінде түсінетін болсақ, онда біз, минералдық шикізатты қайта өңдеу саласындағы ғылыми ұйым ретінде, мемлекеттік және тау-металлургиялық саладағы бизнес құрылымдарымен жеткілікті тәжірибеміз бар ұйым ретінде, бұл заңның қабылдануын құптаймыз.

Елдегі және ғылым саласындағы оң өзгерістер заңның қабылдануына әкеліп, жер қойнауын пайдалануды мемлекеттік реттеуге ғылыми негізделген тәсілдің қажеттілігін көрсетті. Ендігі міндет – осы заңды ел экономикасына сай дұрыс технологиялық саясат аясында жедел іске асыру.

Қазақстан Республикасының Минералдық шикізатты кешенді өңдеу ұлттық орталығы (бұдан әрі – Орталық) 1993 жылы құрылды. Тау-металлургиялық саланың барлық бағыттары мен кезеңдерін қамтитын академиялық және салалық ғылыми ұйымдарды біріктіру нәтижелі болды. Біз «сөрелік жұмыс» деп аталатын құбылысты еңсердік. Кейбір ортада бұл кеңестік ғылымның басты кемшілігі деп есептелгенімен, ғылымда мұндай «сөрелік» жұмыс істеу мүмкіндігі әрдайым болуы керек. Әйтпесе, салалық ғылым зауыт зертханасына айналу қаупіне тап болады.

Ғылыми зерттеулермен қатар, Орталық өз әзірлемелерін қолданыстағы өнеркәсіптік кәсіпорындарда және ірі әрі шағын инновациялық өндірістер құру арқылы белсенді түрде енгізіп отырды.

Орталықтың технологиялары мен жобалары бойынша Қазақстанда және шетелде (Ресей, Өзбекстан, Қытай, Италия, Канада және басқа елдерде) тау-кен байыту комбинаттары, металлургиялық зауыттар, үйіндіден сілтілеу қондырғылары, алтын өндіру фабрикалары, доре қорытпасын алу және аффинаж зауыттары салынды. Бұл кәсіпорындарда жыл сайынғы металл өнімінің көлемі 4–4,5 миллиард АҚШ долларына бағаланады. Бұл — әлемдегі кез келген ғылыми ұйым үшін лайықты нәтиже.

Орталық жүздеген технология әзірледі, олардың қатарында әлемдік деңгейдегі инновациялар да бар. Бұл технологиялар Қазақстанда жоғары сапалы болат өнімін, сондай-ақ Х80 беріктік санатындағы ерекше қасиеттерге ие болат прокатын өндіру мүмкіндігін ашады. Бұл өнімдер API Spec 5L стандартына сәйкес келіп, мұнай-газ саласындағы құбырларға арналған. Айтпақшы, мұндай құбырлардың импорты кей жылдары 3 миллиард АҚШ долларына дейін жетеді.

РМК «МШКӨҰО» технологияларының арқасында алтын мен мыс өндіру көлемі артты, ал жаңа буындағы отқа төзімді материалдар Qarmet, «Қазақмыс», «Казцинк» және «Еуразиялық топ» компанияларында қолданылады. Бұл – біздің жұмысымыздың тек бір бөлігі ғана. Осы жобалар үшін орталықтың ғалымдары сегіз мемлекеттік сыйлыққа ие болды. Бұл инновациялық әзірлемелердің ел экономикасына беретін қайтарымы мемлекет жүргізетін технологиялық саясатқа тікелей байланысты.

Технологияларды әзірлеу мен өнеркәсіптік игеру саласында өмір бойы еңбек етіп келе жатқан адам ретінде, мен жаңа заңда көзделген ғылым мен ғалымдарға мемлекеттік қолдауды толық қолдаймын. Дегенмен, ҒЖБМ-ді өнеркәсіп көшбасшыларынан олардың өндірістік мәселелерінің тізімін сұрап, оларды кейін бюджет есебінен шешу тәжірибесінен сақтандырғым келеді.

Бұл мемлекет жеке бизнестің мәселелерін шешуді өз мойнына алып, ғылымды тегін технология жеткізушіге айналдыратын тәсілге ұқсайды. Ал іс жүзінде өнеркәсіп кәсіпорындары ғылыми ұйымдармен келісімшарттар негізінде өз өндірістік міндеттерін шешіп келеді.

Мысалы, біздің Орталық жыл сайын өнеркәсіп өкілдерімен бірнеше миллиард теңге көлеміндегі келісімшарттар жасасады. Бұл көрсеткіш одан да жоғары болар еді, егер қазіргі инфрақұрылым мен құрал-жабдықтар заманауи талаптарға сай болса.

Біз өз күшімізбен жаңғырту бағытында жұмыс істеп келеміз, бірақ түбегейлі жаңарту өзіміздің қолымыздан келмейді. Елдегі басқа ЖОО мен ғылыми-зерттеу институттары да осындай қиындықтарды бастан кешуде. Егер мемлекет ғимараттар мен құрал-жабдықтарды жаңғыртуға, заманауи ғылыми аспаптармен қамтамасыз етуге, ғалымдардың еңбекақысын арттыруға қаражат бөлсе, отандық ғылым бизнес үшін тартымдырақ болар еді және тапсырыстар көлемі айтарлықтай өсер еді.

Басқа салаларға, мысалы медицинаға қатысты пікір білдіру артық болар, бірақ жер қойнауын пайдалану саласындағы басым мемлекеттік міндеттерді атап өтуге болады.

Жаңа Қазақстан Конституциясына сәйкес, жер қойнауы халыққа тиесілі. Сондықтан бұл саладағы мемлекеттік реттеу жауапкершілігі ерекше жоғары болуы тиіс. Ең алдымен, кен орындарын тонаушылықпен пайдалануды тоқтату қажет. Мұндай тәжірибе көптеген кен орындарының тез сарқылуына әкелді. Сол себепті өндіру кезінде мақсатты компонентті алу нормаларын белгілеу керек.

Кен өңдеу кезінде алынбай қалатын, бірақ аса құнды ілеспе элементтер — сирек және асыл металдар үшін де нормалар бекітілуі тиіс. Бұл бағыттағы жұмыстар әрбір кен орны мен техногендік қалдық бойынша мемлекеттік ғылыми бағдарламалар аясында жүргізілуі қажет.

Мұндай бағдарламаларды іске асыру уәкілетті мемлекеттік органдарға жер қойнауын пайдалануды реттеуге арналған ғылыми негізделген ұсынымдар береді және мемлекет кірісін айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді.

Осылайша, қазақстандық ғылым елдің экономикалық дамуына лайықты үлесін қосады, бұл жалпы технологиялық жаңғырту мен саланың қайта қарулануына ықпал етеді. Қазақстанның минералдық шикізаты жөніндегі терең білімі бізге оны тиімді пайдаланудың нақты жолдарын ұсынуға мүмкіндік береді.

Қазіргі таңда біз бұрын экономикалық айналымға тартылмаған көптеген кендер мен қалдықтарды өңдеу технологияларын әзірледік. Олардың қатарында Жайрем, Шалкия, Күндыбай, Лисаковск кен орындары, сондай-ақ темір-марганецті, никельді рудалар, металлургиялық шлактар, кектер және т.б. бар. Сонымен бірге біз екінші реттік шикізатты (мысалы, күріш қауызы, электрондық қалдықтар, SIM және смарт-карталар) өңдеу арқылы жаңа өнімдер — сирек металдар, ерекше құрылымды кремний тотығы және басқа материалдар алуға бағытталған жобаларды іске асырып жатырмыз.

Орталық Қазақстандағы вольфрам саласын қайта жандандырумен де белсенді айналысуда. Біз шетелдік корпорациялармен вольфрам рудаларын игеру және жоғары қосылған құнды өнім шығару бойынша ынтымақтастық туралы меморандумдарға қол қойдық.

Сондай-ақ, көмір жағу кезінде түзілетін газдарды кәдеге жарату бағдарламасын қабылдау Қазақстан үшін аса өзекті. Бұл мәселені шұғыл түрде шешу қажет, себебі көмірді энергетика мен металлургияда экологиялық таза пайдалану міндеті күн тәртібінде тұр.

Қазақстан 250 жылға жететін көмір қорына ие бола отырып, энергетикалық және металлургиялық әлеуеті жоғары ел ретінде көміртексіз технологияларға көшу кезінде экономикалық шығындарсыз бұл процесті жүзеге асыра алмайды. Сондықтан, бұл мәселені шешу — өзіміздің қолымызда. Бақытымызға орай, біздің Орталық пен оның филиалдары, сондай-ақ химиялық және катализ саласындағы қазақстандық институттар бұл бағытта үміт күттірер нәтижелерге қол жеткізді. Сондықтан мемлекет тарапынан бұл бағытқа қаржы бөлу толық негізделген шешім болмақ.

Дереккөз: kazpravda.kz