Қосылған технологиялар принципі

«Авторлар жасаған гидрометаллургиялық технология жыл сайын 50 мың тонна катодты мыс өндіруге мүмкіндік береді, бұл шамамен 350 млн доллар құрайды».

Олег Кузнецов, Ресейдің табиғи ғылымдар академиясының президенті,
КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, техникалық ғылымдар докторы,
профессор

Қазақстандық ғалымдардың ғылыми ашылымы төмен сапалы шикізаттан полиметаллдарды алуға мүмкіндік береді.

Минералдық-шикізат қорлары бойынша әлемдік көшбасшылар қатарына кіретін Қазақстан үшін кен орындарының сапасы көптеген елдерге қарағанда төмен, бұл жағдайды күрделендіреді. Сондықтан республика инновациялық технологияларды қажет етеді, олар полиметаллдық шикізат қорының кеңейту мәселесін шешуге және металлургияны төмен сапалы кендерді өңдеу арқылы дамытуға мүмкіндік береді. Мұнда тек шикізат өндіру және өңдеуге кешенді, дәстүрден тыс тәсіл ұсына алатын ғалымдар мен практиктер ғана нақты нәтижеге жетуі мүмкін.

Міне, осы ерекшелік авторлар тобының біздің академияға ғылыми ашылымды тіркеуге ұсынған жұмысында көрінеді. Сарапшылар бұл жұмысты ғылыми ашылымға қойылатын талаптарға толық сәйкес деп таныды.

Ғылыми ашылым авторлары – Алма Терлікбаева, Нұрмұхамбет Әбдібеков, Досмұрат Айтқұлов, Александр Ананин, Николай Букутуков, Анатолий Волков, Лариса Кушакова, Виктор Шевко. Бұл жұмыс негізінде «Қазақстандағы полиметаллдық шикізаттың қиын алынатын, төмен сапалы және жазылған қорларын тиімді экономикалық айналымға енгізуді қамтамасыз еткен принципті жаңа өндіру және өңдеу технологияларын жасау және өнеркәсіптік енгізу» атты еңбек жасалды. Авторлар 2021 жылы аль-Фараби атындағы ҚР ғылым және техника мемлекеттік сыйлығына ұсынылды.

Жұмыс тау-кен және металлургиялық салаларды органикалық түрде біріктіруімен ерекшеленеді. Онда жаңа кешендер жасауға арналған теориялық және қолданбалы зерттеулер нәтижелері берілген: кіші, сұраныссыз және жазылған қорларды өндіру және өңдеу, сондай-ақ төмен сапалы, қиын байытылатын қорғасын-мырыш шикізатын кешенді қайта өңдеу, бір пеш агрегатында бірнеше маркалы өнім алу арқылы жүзеге асады. Жұмыс барысында 21 патент қорғалған.

Авторлар баланс және балансқа жатпайтын полиметаллдық шикізатты қайта өңдеудің бірнеше жоғары тиімді технологияларын жасады және енгізді. Жезқазған мыс кенішінде қопарылған кеңістікті жою технологиясы қолданылды. 2004 жылдан бастап бұл технология бойынша кеніштен қосымша 40 млн тоннадан астам мыс рудасы алынған. Оригиналды технологиялар екі қазақстандық кеніште экономикалық тиімділік берді – шамамен 1,5 млн доллар.

Мысалы, жаңа гидроимпульсті технология қатты және абразивті тау жыныстарын жерасты жұмыстарында бұзу үшін қолданылды. Бұл технологияда 1 км/с жылдамдықтағы су ағынының энергиясы пайдаланылады, соның салдарынан шығару қуаты 500–600 кДж. Әдіс тау массасын өндіру өнімділігін 15 есе арттырады, қауіпсіз және шахталардағы желдету көлемін 8 есе азайтады.

АӨ «Қостанай минералдары» үшін де авторлар жасалған және енгізген әдістемелер экономикалық тиімді болып шықты. Қоқыс жасауды ұйымдастыру методикасы карьер қабырғаларымен өзара әрекетін ескеріп 384 млн теңге экономикалық әсер берді.

Металлургиялық бөлім де әртүрлі. Ол қалпына келтіру және оттекті процесстер саласында физико-химиялық зерттеулердің жоғары деңгейімен және жаңа, әлемде аналогы жоқ технологияларды жасаумен сипатталады. Технологиялардың жаңалығы бір агрегатта бірнеше маркалы өнімді алу принципінің алғаш рет қолданылуымен байланысты.

Технологияларды біріктіру бір реакциялық кеңістікте бірнеше заттың түзілуін жылдамдатады, бұл өндірістік процестерді тиімді етеді және шикізатты кешенді пайдалану мүмкіндігін арттырады.

Біріктірілген технология принципі республикадағы көптеген оксидті және аралас қорғасын-мырыш және мыс рудаларына енгізілді. Негізгі жетістік – «Шалкия» және «Жайрем» ірі полиметаллдық кен орындарын экономикалық айналымға енгізу мүмкіндігі, олар дәстүрлі әдістермен өңделмеген.

Профессор Виктор Шевко НАО «Оңтүстік Қазақстан университеті» бұл жұмыс үшін Петр Капица алтын медалімен марапатталса, РГП «Қазақстан Республикасы минералдық шикізатты кешенді өңдеу ұлттық орталығы» ғалымдары Досмұрат Айтқұлов пен Алма Терлікбаева Петр Капица күміс медаліне ие болды.

Авторлар оксидті және аралас мыс рудаларын кешенді өңдеуге арналған пирометаллургиялық және гидрометаллургиялық әдістерді жасады. Технология төмен сапалы мыс рудаларынан хлоридті мыс алу, одан кейін шикі мыс және ФС45, ФС50 ферросплавтарын алу, сондай-ақ катодты мыс алу үшін сірке қышқылы ерітіндісі арқылы өңдеуді қамтиды. Хвосттардан ферросилиций ФС20–ФС50 алу мүмкіндігі бар.

Металлургия саласындағы нәтижелер шамамен 1 млрд тонна мыс және мырыш рудаларын белсенді қорларға аударуға, шикізатты кешенді пайдалануды 2,5–2,8 есе арттыруға және оксидті мырыш рудаларын өңдеу кезінде 11,5 млрд теңге пайда алуға мүмкіндік береді. Авторлар жасаған гидрометаллургиялық технология жыл сайын 50 мың тонна катодты мыс өндіруге мүмкіндік береді, бұл шамамен 350 млн доллар құрайды.

Жаңа технологиялар мамандар тарапынан оң бағаланды. Мысалы, биылғы жылдың ақпанында РГП «Қазақстан Республикасы минералдық шикізатты кешенді өңдеу ұлттық орталығы» базасында КазНАЕН Президиумының отырысы өтті, оған ҚР өнеркәсіп және инфрақұрылымдық даму министрі Бейбіт Атамқұлов қатысты және «Шалкия» кенішінен цинкті буландырумен ферросилиций алуға принципті жаңа технологияны қолдады.

Авторлар жасаған металлургиялық технологиялар халықаралық маңызға ие. Әсіресе, мыс қоры бойынша – Чили, АҚШ, Перу, Үндістан, Австралия, Ресей, Қытай; мырыш қоры бойынша – Ресей, Австралия, Канада, АҚШ, Қытай.

Мысалы, мырыш рудалары үшін АҚШ-тағы Миссисипи, Болгариядағы Седмочисленцы, Польшадағы Бытом, Олькуш кен орындары бар.

Жалпы алғанда, теориялық және қолданбалы нәтижелердің деңгейі, өндірістік циклға енгізу арқасында жұмыс тау-кен ісі мен металлургия саласында әлемдік деңгейге сай. Ғалымдардың еңбегі, сөзсіз, 2021 жылы аль-Фараби атындағы ҚР ғылым және техника мемлекеттік сыйлығына лайық.

Газета «Қазақстанская правда», 11 тамыз 2021 ж.