Қазақстанда жасалған: алюминиймен отандық бірегей темір қорытпасы әлемнің жүзден астам елінде патенттелген

Міне, мәтіннің қазақша аудармасы:

- Біздің орталық – елдегі ең ірі ғылыми ұйым, дамыған филиалдар желісі бар: Минералдық шикізатты геология және экономика институты, Д.А.Кунаев атындағы тау-кен ісі институты, «Казмеханобр» өнеркәсіптік экологиясы жөніндегі мемлекеттік ғылыми-өндірістік бірлестік (бәрі Алматыда), Ж.Абишев атындағы химиялық-металлургиялық институт (Қарағанды), Шығыс ғылыми-зерттеу түсті металдар тау-кен металлургиялық институты (Өскемен). Өндірістік сынақтар жүргізетін бөлім – Металлургия орталығы – бар және Астанада филиалы орналасқан.

Орталық пен оның филиалдарында 50 доктор және 100 ғылым кандидаты, 43 академик және 14 корреспондент-мүшесі бар, отандық және шетелдік ғылым академияларының мүшелері.

- Ал бәрі қалай басталды?

- 1992 жылы Қазақстан Президенті Н.А.Назарбаев елдің экономикалық басым бағыттары бойынша ұлттық орталықтар желісін құру туралы Жарлық шығарды. Сол кезде біздің орталық та құрылды, сондай-ақ ядролық, биотехнологиялық және басқа орталықтар. Олар Кеңес дәуіріндегі ғылымның басты мәселесін – өндіріспен әлсіз байланысын шешуге арналған. Орталықтың алғашқы бас директоры, менің ұстазым, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі Ж.Н.Абишев мені осы бағытқа тағайындады, себебі мен Химико-металлургиялық институтта жұмыс істей отырып, Балқаш ГМК-де медэлекролиттік өндіріс қалдықтарын қайта өңдеудің шағын өндірісін құрдым. Сол қиын кезеңде, тәуелсіздіктің басында, қаржы тапшылығында, ғылым министрі – академия президенті (сол кезде – В.С.Школьник) әзірлемелердің тәжірибелік-өндірістік сынақтарына қаржыланудың бір бөлігін бағыттауға рұқсат етті. Нәтижелер ұзақ күттірмеді.

2-3 жыл ішінде біздің технологияларымыз бойынша Қарағанды мен Экибастузде бірнеше шағын өндіріс құрылды. Өнім көлеміне қарамастан, ғылыми қызметкерлер өндірісте маңызды тәжірибе алды. Біз өндірісті ұйымдастырудағы барлық бөлшектердің маңыздылығын, нарықтарды зерттеудің қажеттілігін, шикізаттың баламалы көздерінің болуын түсіндік.

Үлкен тау-кен металлургиялық кәсіпорындармен жұмысты белсенді жүргізе бастадық, олар жеке меншікке өткен. Шетелдік ғылыми ұйымдар білмейтін біздің руда материалдарының ерекшеліктері көп көмектесті. Осы уақыт ішінде біз отандық кәсіпорындарға 100-ден астам әзірлемелерді енгіздік, олардың тиімділігі біздің есептеулер бойынша 1 миллиард АҚШ долларынан асты.

- Ал алғашқы экспорттық технологиялар қалай пайда болды?

- Интеллектуалды меншік объектілерін халықаралық сатуда тәжірибеміз КИВЦЭТ технологиясын Канада мен Қытайда іске асыру кезінде пайда болды. Бүгінде әлемде 4 КИВЦЭТ қондырғысы жұмыс істейді, бірақ технология 30 жыл бұрынғыдан түбегейлі өзгерген. Бұл оны қорғасын шикізатын өңдеуде ең тиімді технология ете отырып, шикізат сапасының төмендеуінде артықшылықтарын күшейтеді. Соңғы 10 жылда біз жаңа зауыттар салуға лицензия сатумен қатар Боливия мен Италиядағы зауыттарды модернизацияладық. Бүгінде әлемде әр оннан бір тонна бастапқы қорғасын осы технологиямен өндіріледі. КИВЦЭТ-ті осы елдерде қолдану бізге халықаралық тәжірибе және ноу-хау нарығында бедел әкелді.

Сонымен қатар, біз қиын қайта өңделетін алтын минералдық және техногендік шикізатты қайта өңдеу саласында да үлкен тәжірибе жинадық. Қазақстандағы әр үшінші тонна алтын орталықтың технологиялары бойынша өндіріледі. Қытай, Ресей, Қырғызстан, Өзбекстандағы ондаған алтын өңдеу кәсіпорындары біздің технологияларымызды қолданады. Бағалы металдарды афинаждау саласында әлемдік стандарттарға сәйкес Астанада афинаж зауыты жобаланды.

- Ал ферросиликоалюминийді жасаудың идеясы қалай пайда болды?

- Қара металлургия саласындағы идеялардың генераторы – Қазақстан Президенті Н.Назарбаев. Сол ұсыныс бойынша «Қазақстандық» қорытпасы жасалды, ол 115 елде патенттеліп, Германия, Оңтүстік Корея, Жапония және басқа елдердегі болат өндірісінде жоғары тиімділігін көрсетті. Қазіргі уақытта технология мен өнімді өндіру құқығын сатып алған компания бірнеше елде зауыт салуда.

Әлемдік металлургияға ерекше қызығушылық тудырған идея – күріш қабығынан ерекше сапалы ферросилиций алу. Дәстүрлі ферросилиций үлкен көлемде (8 млн тонна) өндірілгенде 2% алюминий мен титанды қамтиды, бұл кейбір арнайы болат түрлерінде қолдануға жарамайды. Жетпейтін сұраныс 300 мың тоннадан асады. Ал күріш қабығынан алынған ферросилицийде титан мен алюминий жоқ, сондықтан әлемдік металлургия алыптарының қызығушылығы жоғары.

Осы технологиялардың бірегейлігі – жаңа материалдарды жасау ғана емес, қорытпаларды өндіру үшін дәстүрлі руда емес, көмір өндіру қалдықтары (бірінші жағдайда) және күріш өңдеу қалдықтары (екінші жағдайда) қолданылады.

- Шын мәнінде, бұл ғылыми әзірлемелерді табысты іске асырудың жарқын мысалдары. Бірақ отандық ғылымда мұндай жағдайлар сирек кездеседі. Неліктен?

- Қазақстандық инновацияларды, тіпті ел ішінде жылдам алға жылжытуға кедергі жасайтын негізгі мәселе – ғылымды қаржыландыру жүйесінің кемшілігі. Көптеген деректер дәлелдейді. Кеңес кезінде ғылыми ұйымдар институттық штатқа сай қаржыландырылды, кейін конкурсқа негізделген қаржыландыру енгізілді. Қазіргі кезде базалық қаржыландыру бар, ол коммуналдық шығындар, кішігірім жөндеу және әкімшілік персоналды қамтамасыз етуге бағытталған. ВНТК, ННС сияқты ұйымдар құрылып, ғылымды қаржыландыру жүйесін жетілдіру жұмыстары жүргізілуде. Үлкен жобаларды өндірісте енгізу тәжірибесі мен ғылыми ұйымды басқару тәжірибесі мені өз ұсыныстарымды айтуға итермелейді.

Қазіргі жағдайларда ғылыми-зерттеу ұйымдарына конкурстық емес қаржыландыру көлемін бөлу қажет. Бұл қаражат институттарда ізденіс-фундаменталды жұмыстарға жұмсалуы тиіс. Жұмыстар тақырыптары бойынша ұйымның ғылыми кеңесі шешім қабылдауы керек. Фундаменталды және ізденіс жұмыстарына гранттық конкурстар жүргізу абсурд – мұндай жұмыстарды салыстыру мүмкін емес.

Биыл мен ННС құрамында жұмыс істедім. Біз конкурсқа ұсынылған жобаларды, соның ішінде шетелдік сарапшыларды тарта отырып, қарадық. Көптеген жобалар оң сараптамалық қорытынды алды, бірақ қаржыландыру 8-10 млн теңге көлемінде ғана бөлінді, ал бастапқы сұраныс 300 млн теңге дейін болды. Көп жағдайда тапсырманы 10-30 есе аз қаржыға орындауға сенім жоқ, бірақ нәтиже қажет!

Қарамастан, ғылымға бүгін бөлінетін қаражат өте көп, бірақ олар көптеген жобаларға шашырайды. Әр ғылыми ұжым бірнеше жобаны ұсынады, солардың біреуі ғана конкурс арқылы өтеді, әйтпесе жұмыс болмайды.

Конкурстар тек қолданбалы және тәжірибелік-өндірістік жұмыстарға жүргізілуі тиіс, және бюджетке сәйкес жобаларды толық қаржыландыру қажет. Жұмыстар толық көлемде орындалуы маңызды, ал олардың саны аз болса да (3-4 ғана), олар толық енгізуге және коммерцияландыруға дайын болады. Ал бұл – нақты нәтиже!

Шығарған дереккөз: www.inform.kz